Bezdomność zwierząt w Polsce

Kto zaj­mu­je się bez­dom­no­ścią zwie­rząt?

Opie­ka nad bez­dom­ny­mi zwie­rzę­ta­mi oraz za­po­bie­ga­nie bez­dom­no­ści są w Pol­sce zde­cen­tra­li­zo­wa­ne i na­le­żą do zadań wła­snych gmin. Każda z nich sa­mo­dziel­nie de­cy­du­je, w jaki spo­sób bę­dzie je re­ali­zo­wa­ła i jakie fun­du­sze prze­zna­czy – w gra­ni­cach prze­pi­sów za­war­tych w usta­wie o ochro­nie zwie­rząt. Ozna­cza to, że kon­tro­la re­ali­za­cji tych obo­wiąz­ków jest bar­dzo trud­na.

Do­ty­czy to kon­tro­li in­sty­tu­cjo­nal­nej, o czym świad­czy fakt, że Na­czel­na Izba Kon­tro­li ob­ję­ła kon­tro­lą je­dy­nie 14 spo­śród 2479 wszyst­kich gmin w Pol­sce (ok. 0,6%). Ale do­ty­czy także kon­tro­li spo­łecz­nej – za­rów­no or­ga­ni­za­cje po­za­rzą­do­we, jak i oby­wa­tel­ki, oby­wa­te­le po pierw­sze mu­sie­li­by ze­brać i prze­ana­li­zo­wać do­ku­men­ta­cję. Po dru­gie na­le­ża­ło­by pod­jąć od­po­wied­nie dzia­ła­nia: wy­sto­so­wać uwagi, zgło­sić wnio­sek o prze­pro­wa­dze­nie kon­tro­li lub za­ini­cjo­wać re­ak­cję spo­łecz­ną. A wszyst­kie te dzia­ła­nia w każ­dej gmi­nie osob­no. Ser­wis bezdomne-​zwierzeta.pl ma uła­twić przy­naj­mniej ten pierw­szy krok.

Jakie do­ku­men­ty przy­go­to­wu­ją gminy?

Naj­waż­niej­szym do­ku­men­tem, który okre­śla, w jaki spo­sób gmina bę­dzie dzia­łać w ob­sza­rze bez­dom­no­ści zwie­rząt, jest Gmin­ny pro­gram opie­ki nad zwie­rzę­ta­mi bez­dom­ny­mi oraz za­po­bie­ga­nia bez­dom­no­ści zwie­rząt. Zgod­nie z usta­wą gminy są zo­bo­wią­za­ne do przy­ję­cia pro­gra­mu co roku, do 31 marca. Przy­go­to­wu­je go wójt, bur­mistrz lub pre­zy­dent mia­sta, a za­twier­dza rada gminy lub mia­sta.

Pro­gram musi za­wie­rać in­for­ma­cje o tym, w jaki spo­sób gmina bę­dzie:

1. za­pew­niać miej­sce w schro­ni­sku dla bez­dom­nych zwie­rząt,

2. opie­ko­wać się wolno ży­ją­cy­mi ko­ta­mi i je do­kar­miać,

3. odła­wiać bez­dom­ne zwie­rzę­ta,

4. za­pew­niać obo­wiąz­ko­wą ste­ry­li­za­cję/ka­stra­cję zwie­rząt w schro­ni­skach dla zwie­rząt,

5. po­szu­ki­wać no­wych wła­ści­cie­li dla bez­dom­nych zwie­rząt,

6. za­pew­niać usy­pia­nie śle­pych mio­tów,

7. gwa­ran­to­wać miej­sce dla zwie­rząt go­spo­dar­skich (musi zna­leźć go­to­we do współ­pra­cy go­spo­dar­stwo rolne),

8. or­ga­ni­zo­wać ca­ło­do­bo­wą opie­kę we­te­ry­na­ryj­ną dla zwie­rząt zra­nio­nych w wy­pad­ku dro­go­wym.

Do­dat­ko­wo gmina może umie­ścić w pro­gra­mie plan zna­ko­wa­nia oraz ste­ry­li­za­cji/ka­stra­cji zwie­rząt w gmi­nie.

Przy każ­dym ele­men­cie pro­gra­mu musi zo­stać po­da­na kwota, jaką gmina pla­nu­je na niego prze­zna­czyć oraz wska­za­ny spo­sób jego re­ali­za­cji. Za­da­nia mogą być re­ali­zo­wa­ne przez ze­wnętrz­ne pod­mio­ty, z któ­ry­mi gmina ma pod­pi­sa­ne umowy, lub przez jed­nost­ki bu­dże­to­we gminy. Część zadań może być re­ali­zo­wa­na przez gminę są­sied­nią an pod­sta­wie umowy mię­dzyg­min­nej w za­mian za prze­ka­za­ną na ten cel do­ta­cję.

Gmina po­win­na przy­go­to­wy­wać ra­por­ty lub pod­su­mo­wa­nia z wy­ko­na­nych zadań, a także spra­woz­da­nia z wy­ko­na­nia pro­gra­mu. Gmina po­win­na także prze­pro­wa­dzać kon­tro­le wy­ko­ny­wa­nia pod­pi­sa­nych umów i spo­rzą­dzać pro­to­ko­ły z kon­tro­li. Każda gmina po­sia­da rów­nież kopie fak­tur za usłu­gi wy­ko­na­ne z opie­ką na bez­dom­ny­mi zwie­rzę­ta­mi lub dzia­ła­nia­mi za­po­bie­ga­ją­cy­mi ich bez­dom­no­ści.

Czy warto prze­ana­li­zo­wać pro­gram w swo­jej gmi­nie (lub mie­ście)?

Jak naj­bar­dziej! To naj­waż­niej­szy do­ku­ment okre­śla­ją­cy or­ga­ni­za­cję opie­ki nad bez­dom­ny­mi zwie­rzę­ta­mi i za­po­bie­ga­nie bez­dom­no­ści. Ra­port NIK wska­zu­je, że żadna z 14 skon­tro­lo­wa­nych gmin nie za­pla­no­wa­ła i nie za­pew­ni­ła opie­ki nad zwie­rzę­ta­mi w pra­wi­dło­wy spo­sób.

Do błę­dów w pro­gra­mach na­le­ża­ły nie­wska­za­nie kon­kret­nych spo­so­bów re­ali­za­cji zadań oraz kwot fi­nan­so­wa­nia, a także brak nie­któ­rych ele­men­tów wy­ma­ga­nych w usta­wie o ochro­nie zwie­rząt. Pro­gram ma cha­rak­ter wy­ko­naw­czy, dla­te­go po­wi­nien wska­zy­wać kon­kret­ne­go wy­ko­naw­cę zadań oraz szcze­gó­ło­wo okre­ślać spo­sób wy­dat­ko­wa­nia środ­ków fi­nan­so­wych.

Duża cześć gmin nie okre­śli­ła wy­ma­gań sa­ni­tar­nych czy śro­do­wi­sko­wych, jakie po­win­ny być speł­nio­ne przy wy­ko­ny­wa­niu po­szcze­gól­nych zadań, a umowy, które pod­pi­sy­wa­ły gminy, były nie­pra­wi­dło­we. Cześć pod­mio­tów nie miało od­po­wied­nich ze­zwo­leń albo zo­sta­ły wy­bra­ne bez wy­ma­ga­nych pro­ce­dur. Opie­kę po­wie­rza­no przy­tu­li­skom lub ho­te­lom, które nie są ob­ję­te nad­zo­rem we­te­ry­na­ryj­nym, a odła­wia­nie zwie­rząt – pod­mio­tom bez od­po­wied­nie­go wy­po­sa­że­nia.

W ponad po­ło­wie skon­tro­lo­wa­nych pro­gra­mów stwier­dzo­no, że na te­re­nie gminy nie wy­stę­pu­je pro­blem bez­dom­nych zwie­rząt i w związ­ku z tym nie za­pew­nio­no miejsc dla kotów w schro­ni­skach. Zda­rza­ły się przy­pad­ki nie­pra­wi­dło­we­go usta­le­nia zasad opie­ki nad ko­ta­mi wolno ży­ją­cy­mi.

Pro­jek­ty pro­gra­mów do­ty­czą­cych bez­dom­no­ści zwie­rząt muszą być prze­sła­ne or­ga­ni­za­cjom spo­łecz­nym do za­opi­nio­wa­nia. Część z gmin nie tego zro­bi­ła, na­ra­ża­jąc przez to uchwa­ły na nie­waż­ność i do­pro­wa­dza­jąc do tego, że pro­gra­my nie dzia­ła­ły od wska­za­ne­go w usta­wie 31 marca.

Więk­szość gmin nie wpro­wa­dzi­ła dwóch naj­sku­tecz­niej­szych metod za­po­bie­ga­nia bez­dom­no­ści psów i kotów, czyli do­fi­nan­so­wa­nie chi­po­wa­nia (zna­ko­wa­nia) oraz za­bie­gów ka­stra­cji/ste­ry­li­za­cji. W gmi­nach, gdzie takie pro­gra­my obo­wią­zu­ją, warto spraw­dzić, jaki jest po­ziom do­fi­nan­so­wa­nia, wa­run­ki jego uzy­ska­nia oraz czas trwa­nia. Gminy po­win­ny także roz­po­wszech­niać in­for­ma­cje o pro­gra­mie i edu­ko­wać spo­łecz­ność w tym za­kre­sie.

Ważne jest rów­nież spraw­dze­nie, jak da­le­ko od gminy znaj­du­je się schro­ni­sko, które za­pew­nia opie­kę bez­dom­nym zwie­rzę­tom. Część schro­nisk było usy­tu­owa­nych na tyle da­le­ko, że w gmi­nach two­rzo­no tym­cza­so­we miej­sca prze­trzy­my­wa­nia zwie­rząt. Nie jest to jed­nak dzia­ła­nie zgod­ne z pra­wem, po­nie­waż takie miej­sca nie były ob­ję­te ani nad­zo­rem we­te­ry­na­ryj­nym, ani prze­pi­sa­mi, które okre­śli­ły­by wy­mo­gi we­te­ry­na­ryj­ne. Duża od­le­głość schro­ni­ska od gminy może też zwięk­szać kosz­ty umiesz­cza­nia w nim zwie­rząt.

Schro­ni­ska i pod­mio­ty je pro­wa­dzą­ce muszą speł­niać wy­mo­gi we­te­ry­na­ryj­ne okre­ślo­ne w roz­po­rzą­dze­niu Mi­ni­stra Rol­nic­twa i Roz­wo­ju Wsi z 20 stycz­nia 2022 r. Wy­ma­gań nie speł­nia­ło jed­nak pra­wie 80 % skon­tro­lo­wa­nych przez NIK schro­nisk.

„W 57,1 % kon­tro­lo­wa­nych schro­nisk po­miesz­cze­nia nie speł­nia­ły wy­mo­gów do­ty­czą­cych mi­ni­mal­nej po­wierzch­ni lub wy­so­ko­ści, a psy były utrzy­my­wa­ne w gru­pach po­wy­żej wy­ma­ga­nej li­czeb­no­ści. W czte­rech pla­ców­kach skala prze­kro­czeń wska­zy­wa­ła na zna­czą­ce prze­peł­nie­nie. W 28,6 % schro­nisk zi­den­ty­fi­ko­wa­no sy­tu­acje na­ru­sza­ją­ce do­bro­stan zwie­rząt, m.in. brak ochro­ny przed nie­ko­rzyst­ny­mi wa­run­ka­mi at­mos­fe­rycz­ny­mi. W 35,7 % pod­mio­tów nie wy­od­ręb­nio­no pra­wi­dło­wo po­miesz­czeń słu­żą­cych zwie­rzę­tom lub wy­bie­gów dla psów. W po­ło­wie schro­nisk wy­stą­pi­ły nie­pra­wi­dło­wo­ści zwią­za­ne z za­pew­nie­niem psom wyj­ścia na wy­bieg lub spa­cer nie rza­dziej niż dwa razy w ty­go­dniu. W więk­szo­ści schro­nisk (64,3 %) nie za­pew­nio­no opie­ki nad zwie­rzę­ta­mi w spo­sób okre­ślo­ny ww. roz­po­rzą­dze­niem: nie prze­szko­lo­no osób spra­wu­ją­cych opie­kę nad zwie­rzę­ta­mi, opie­ka nie była spra­wo­wa­na ca­ło­do­bo­wo lub nie po­wie­rzo­no zadań oso­bie, która od­po­wia­da­ła­by za prze­strze­ga­nie prze­pi­sów w spra­wie wy­ma­gań we­te­ry­na­ryj­nych i o ochro­nie zwie­rząt.
(…)
W 28,6 % schro­nisk czę­ści zwie­rząt nie pod­da­wa­no obo­wiąz­ko­wej ka­stra­cji lub ste­ry­li­za­cji, bądź nie eg­ze­kwo­wa­no zo­bo­wią­za­nia ad­op­tu­ją­ce­go do re­ali­za­cji tych za­bie­gów, po wy­da­niu zwie­rzę­cia do ad­op­cji. W 42,9 % schro­ni­skach nie wpro­wa­dzo­no do od­po­wied­nich baz da­nych in­for­ma­cji o ozna­ko­wa­niu zwie­rzę­cia lub do­ko­na­no tego z opóź­nie­niem. W więk­szo­ści schro­nisk nie­pra­wi­dło­wo pro­wa­dzo­no także wy­ka­zy zwie­rząt w nich prze­by­wa­ją­cych.
(…)
Bli­sko 30 % pro­wa­dzą­cych schro­ni­ska nie­pra­wi­dło­wo roz­li­czy­ła się z po­wie­rzo­nych zadań.” (Ra­port NIK)

Pod­mio­ty, które chcą pro­wa­dzić schro­ni­sko, muszą otrzy­mać ze­zwo­le­nie wy­da­ne przez wła­dze gminy. Rady gminy po­win­na przy­jąć uchwa­łę, w któ­rej okre­ślo­ne zo­sta­ły wy­ma­ga­nia, jakie musi speł­niać pod­miot wnio­sku­ją­cy o udziel­nie ze­zwo­le­nia. Więk­szość skon­tro­lo­wa­nych gmin nie wy­peł­ni­ła swo­ich obo­wiąz­ków w tym za­kre­sie: nie opra­co­wa­ły wy­ma­gań do uzy­ski­wa­nia ze­zwo­le­nia, udzie­la­ły ze­zwo­leń nie­zgod­nie z wy­ma­ga­nia­mi albo po­wie­rzy­ła pro­wa­dze­nie schro­ni­ska lub wy­ła­py­wa­nie zwie­rząt pod­mio­tom bez wy­ma­ga­ne­go ze­zwo­le­nia.

Czy warto ana­li­zo­wać inne do­ku­men­ty?

Gmin­ny pro­gram opie­ki nad zwie­rzę­ta­mi bez­dom­ny­mi oraz za­po­bie­ga­nia bez­dom­no­ści zwie­rząt to jeden z wielu do­ku­men­tów, które są wy­twa­rza­ne przez or­ga­ny pu­blicz­ne z racji wy­ko­ny­wa­nia tego za­da­nia. Dla­te­go warto rów­nież za­in­te­re­so­wać się in­ny­mi ma­te­ria­ła­mi, które są in­for­ma­cją pu­blicz­ną i po­win­ny być pu­blicz­nie do­stęp­ne.

Na­le­ży do nich wspo­mnia­na już uchwa­ła okre­śla­ją­ca za­sa­dy udzie­la­nia ze­zwo­leń na pro­wa­dze­nie schro­ni­ska oraz same ze­zwo­le­nia. Do­ku­men­ty te będą do­stęp­ne na bezdomne-​zwierzeta.pl w dal­szym toku roz­wo­ju ser­wi­su. Każda osoba może o nie wnio­sko­wać już teraz w try­bie do­stę­pu do in­for­ma­cji pu­blicz­nej.

Wła­dze gmin po­win­ny mo­ni­to­ro­wać wy­ko­na­nie zadań, które okre­ślo­no w pro­gra­mach, a także in­for­mo­wać o ich re­ali­za­cji. Nie ro­bi­ło tego jed­nak ponad 90% skon­tro­lo­wa­nych jed­no­stek. Gminy po­win­ny także pro­wa­dzić kon­tro­le pod­mio­tów, któ­rym po­wie­rzo­no wy­ko­na­nie zadań. W przy­pad­ku schro­nisk kon­tro­la po­win­na łą­czyć się z wi­zy­ta­cją, a nie ogra­ni­czać się do ana­li­zy do­ku­men­ta­cji. Tylko w taki spo­sób gmina jest w sta­nie rze­tel­nie spraw­dzić, czy opie­ka nad zwie­rzę­ta­mi jest za­pew­nio­na w spo­sób wła­ści­wy i czy za­pew­nio­no do­bro­stan zwie­rząt.

Dla­te­go warto spraw­dzić, czy i jak czę­sto gmina spo­rzą­dza spra­woz­da­nie z wy­ko­na­nia pro­gra­mu. Można także spraw­dzić, czy gmina prze­pro­wa­dza kon­tro­le w schro­ni­sku oraz przej­rzeć pro­to­ko­ły po­kon­trol­ne i usta­lić, czy miała miej­sce wi­zy­ta­cja schro­ni­ska.

Na ko­niec warto spraw­dzić, czy gminy pro­wa­dzą ja­kie­kol­wiek dzia­ła­nia o cha­rak­te­rze informacyjno-​edukacyjnym na temat bez­dom­no­ści zwie­rząt, jaka jest ich ja­kość oraz czy gminy mo­ni­to­ru­ją ich sku­tecz­ność.

Ty też mo­żesz re­al­nie wpły­nąć na los bez­dom­nych zwie­rząt w swo­jej gmi­nie!

Każdy i każda z nas jest wsta­nie dzia­łać na rzecz po­lep­sze­nia sy­tu­acji bez­dom­nych zwie­rząt w gmi­nie. Mo­żesz przede wszyst­kim mo­ni­to­ro­wać de­cy­zje po­dej­mo­wa­ne w Twoim sa­mo­rzą­dzie – spraw­dzić, jaki pro­gram do­ty­czą­cy bez­dom­no­ści zwie­rząt zo­stał za­twier­dzo­ny.

Warto zwe­ry­fi­ko­wać, w jaki spo­sób gmina prze­wi­du­je wy­ko­na­nie obo­wiąz­ko­wych punk­tów opie­ki i jakie fi­nan­so­wa­nie za­pew­nia. Czy fi­nan­so­wa­nie po­szcze­gól­nych ele­men­tów zmie­ni­ło się – i dla­cze­go? Czy gmina przy­go­to­wu­je spra­woz­da­nia z wy­ko­na­nia pro­gra­mu? Z ja­ki­mi pod­mio­tem gmina pod­pi­sa­ła umowę na za­pew­nie­nie opie­ki zwie­rzę­tom? Czy w umo­wie ze schro­ni­skiem są za­gwa­ran­to­wa­ne od­po­wied­nie wa­run­ki dla zwie­rząt? Czy gmina re­gu­lar­nie kon­tro­lu­je schro­ni­sko i jakie są wy­ni­ki tej kon­tro­li?

Wszyst­kie do­ku­men­ty mo­żesz otrzy­mać w try­bie do­stę­pu do in­for­ma­cji pu­blicz­nej. Część z nich jest lub bę­dzie w przy­szło­ści opu­bli­ko­wa­na na bezdomne-​zwierzeta.pl. Warto pro­sić swoją gminę o in­for­ma­cje i do­ku­men­ty, a póź­niej prze­ana­li­zo­wać otrzy­ma­ne od­po­wie­dzi.

Być może naj­waż­niej­szym, a jed­no­cze­śnie naj­bar­dziej za­nie­dba­nym kom­po­nen­tem wy­da­je się być za­po­bie­ga­nie bez­dom­no­ści. Bra­ku­je jed­nak da­nych o tym, jaki pro­cent gmin re­ali­zu­je pro­gra­my ma­ją­ce na celu prze­ciw­dzia­łać zja­wi­sku, w szcze­gól­no­ści fi­nan­so­wa­nie chi­po­wa­nia (zna­ko­wa­nia) oraz ste­ry­li­za­cji/ka­stra­cji zwie­rząt. Po­ło­wa skon­tro­lo­wa­nych przez NIK gmin nie po­sia­da­ła ta­kich pro­gra­mów.

Jeśli Twoja gmina nie za­pew­nia dar­mo­we­go chi­po­wa­nia (zna­ko­wa­nia) ani dar­mo­wej lub do­fi­nan­so­wa­nej ka­stra­cji/ste­ry­li­za­cji, mo­żesz skie­ro­wać do urzę­du gminy/mia­sta pe­ty­cję w tej spra­wie. Warto ze­brać wokół niej więk­szą licz­bę miesz­kań­ców i miesz­ka­nek. Można przy­go­to­wać taką pe­ty­cję w wer­sji on­li­ne i udo­stęp­nić do pod­pi­sa­nia przez in­ter­net – np. w ser­wi­sie pe­ty­cje­on­li­ne.com lub innym.

Pro­blem bez­dom­no­ści zwie­rząt w Pol­sce

Bez­dom­ność zwie­rząt w Pol­sce wy­ni­ka przede wszyst­kim z nie­wła­ści­wych za­cho­wań spo­łecz­nych, do któ­rych na­le­żą po­rzu­ca­nie zwie­rząt przez ich wła­ści­cie­li oraz nie­wła­ści­we za­bez­pie­cze­nie kojca, po­se­sji, miesz­ka­nia pro­wa­dzą­ce do ucie­czek. Sy­tu­acji szko­dzi do­dat­ko­wo moż­li­wość roz­mna­ża­nia zwie­rząt bez kon­tro­li oraz ku­pie­nia lub otrzy­ma­nia zwie­rzę­cia bez więk­szych trud­no­ści. Jako przy­czy­ny wska­zu­je się też mody na dane rasy zwie­rząt (które w pew­nym mo­men­cie się koń­czą) oraz słabe wy­edu­ko­wa­nie spo­łe­czeń­stwa w te­ma­tach zwią­za­nych z bez­dom­no­ścią zwie­rząt.

Nie znamy do­kład­nych liczb zwie­rząt bez­dom­nych w Pol­sce. W od­róż­nie­niu od więk­szo­ści kra­jów Unii Eu­ro­pej­skiej chi­po­wa­nie (zna­ko­wa­nie) psów i kotów oraz re­je­stro­wa­nia ich w bazie da­nych nie jest obo­wiąz­ko­we. We­dług da­nych Głów­ne­go Le­ka­rza We­te­ry­na­rii (ra­port rocz­ny) w 2023 roku było w Pol­sce 117 169 zwie­rząt, które prze­by­wa­ły w 230 schro­ni­skach. We­dług sza­cun­ków or­ga­ni­za­cji The State of Pet Ho­me­les­sness Pro­ject w ra­por­cie z maja 2024 roku 950 tys. psów i kotów jest bez­dom­nych, co sta­no­wi 8% wszyst­kich psów i kotów w Pol­sce.

Bez­dom­ność zwie­rząt to­wa­rzy­szą­cych staje się coraz więk­szym pro­ble­mem. Licz­ba psów i kotów w schro­ni­skach wy­raź­nie spa­dła w la­tach 2019-2021, jed­nak od tego czasu utrzy­mu­je się na sta­łym (i wy­so­kim) po­zio­mie. Zwięk­sza­ją się na­to­miast kosz­ty opie­ki nad bez­dom­ny­mi zwie­rzę­ta­mi po­no­szo­ne przez gminy. We­dług ra­por­tu NIK bra­ku­je jed­nak peł­nych da­nych na ten temat.

Wię­cej o bez­dom­no­ści zwie­rząt muszą się do­wie­dzieć za­rów­no in­sty­tu­cje pań­stwo­we oraz spo­łecz­ne, jak też przede wszyst­kim oby­wa­tel­ki i oby­wa­te­le.